आजकालच्या विज्ञानाच्या युगात माणसाने जवळ जवळ सर्व रोगांवर मात केली आहे. पण तरीही त्या सर्व गोष्टी येतात काही आजार झाल्यानंतरच्या. पण आधी काय ?..... आणि ह्याचं उत्तर आपल्याला आपल्या पूर्वजांनी सांगितलेलं आहे आणि तें म्हणजे योगाभ्यास आणि प्राणायाम. पूर्वीच्या लोकांच्या जीवनात योग आणि प्राणायाम या दोन गोष्टी रोजच्या दिनक्रमाचा अविभाज्य भाग होत्या आणि त्यामुळेच त्यांचे आरोग्यही तेवढेच चांगले राहत होते. योग , प्राणायाम, सात्विक आहार ह्या गोष्टीवरच माणसाचे जीवन समृद्ध होऊ शकते. नुसतेच शारीरिक नाही तर मानसिक , बौद्धिक , तात्त्विक पातळीवर समृद्ध होऊ शकते. माणसाचे शारीरिक आजार व मानसिक ताण यावरील खरेखुरे इलाज योगविद्येत स्पष्ट केलेले आहेत.
' योग ' हा शब्द ' युज ' या धातूपासून बनला आहे. याचा अर्थ आहे, ' जोडणे ' किंवा ' सांधणे '. योगामुळे आपले शारीरिक व मानसिक स्वास्थ सुधारते. योगामुळे शरीर व मनाचे संतुलन निर्माण होते. महर्षी पतंजली यांनी योगाची आठ अंगे सांगितली आहेत. यात यम,नियम, आसन, प्राणायाम, प्रत्याहार, धारणा, ध्यान, व समाधी यांचा समावेश आहे. या आठ अंगांचा समावेश असणाऱ्या योगाभ्यासाचा शरीर व मनावर प्रभाव पडतो. यामुळे चेहऱ्यावर तेज , शरीरात शक्ती, मनात उत्साह निर्माण होऊन बुद्धीचा विकास होतो. योगामुळे आयुर्मान वाढते. विकार व शरीरातील त्याज्य पदार्थ बाहेर टाकण्याची अद्भुत शक्ती प्राप्त होते. योगामुळे शरीराच्या सर्व भागांत योग्य प्रमाणात रक्तपुरवठा होतो. तसेच फुफुसांच्या आकुंचन - प्रसरण क्रियेत आणि क्षमतेत वाढ होते.
योगाचा शरीरावर पडणारा प्रभाव :
योगाभ्यासाने शरीराचा प्रत्येक अवयव आणि त्यांचे कार्य सुधारते. याचा प्रभाव खास करून स्नायू व्यवस्थेवर पडतो. आतड्यांवर याचा प्रभाव पडल्याने अपचन, वायू व बध्दकोष्ट यांसारख्या विकारांपासून मुक्तता मिळते. तसेच शरीर लवचिक बनते, शरीराचे वजन कमी होणे किंवा वाढणे यावरही नियंत्रण मिळवता येते, पचनशक्ती स्थिर राहते. योगाभ्यासाने शरीराच्या प्रत्येक भागांवर कसा परिणाम होतो तें आतां पाहू :
स्नायूंवर पडणारा प्रभाव :
योगासनांत स्नायूंवर तीन प्रकारचे प्रभाव पडतात : १) आकुंचन २) प्रसरण ३) ताण. या प्रभावांमुळे रक्ताभिसरणात सुधारणा होते. स्नायूंना नवीन पोषण मिळते. स्नायू सशक्त, कार्यक्षम व घोटीव बनतात. स्नायू व त्यांचे तंतू यांचे स्वास्थ टिकते. ऐच्छिक व अनैच्छिक स्नायूंना पूर्ण व्यायाम मिळतो.
सांध्यांवर पडणारा प्रभाव:
आपल्या शरीरातील सांध्यांचे भाग सपाट व मऊ असतात. ' सायनोवियल फ्लुइड ' नावाच्या तरल पदार्थामुळे सांध्यांचा सपाट भाग मऊ राहतो. योगासनामुळे हा तरल पदार्थ पुरेशा प्रमाणात उत्पादित होतो आणि तो स्नायूंच्या सांध्यांना सुदृढ ठेवतो.
हाडांवर पडणारा प्रभाव:
योगासनांमुळे हाडांत होणाऱ्या रक्तसंचयात सुधारणा होते. हाडे मजबूत व स्थितिस्थापक बनतात. आसनामुळे आपादमस्तक , सर्वच अवयवांना व अस्थिसंस्थेला पोषण मिळते. हाडांच्या सांगाड्यावरच शरीरस्वास्थाचा आधार अवलंबून असतो.
हृदय व रक्तवाहिन्यांवर पडणारा प्रभाव:
आसनांमुळे शरीराच्या वेगवेगळ्या भागांतील रक्ताभिसरणात वाढ होते. जसं शीर्षासनामुळे डोक्यात आवश्यक प्रमाणात रक्ताभिसरण होते. आसनांमुळे हृदयाच्या खालील भागांतील स्नायूंना चांगला मसाज होतो. भुजंगासन, शलभासान , व धनुरासनाने हृदयाच्या स्नायूंवर चांगला दाब पडतो. सर्वांगासन, विपरीतकरणी व मुद्रा यांद्वारे रक्तवाहिन्यांच्या माध्यमातून हृदयापर्यंत सहज तर्हेने रक्त पोचते. त्यामुळे रक्तवाहिन्यांना विश्रांती मिळते. हृदयाचे पोषण करणाऱ्या रक्तवाहिन्यांमधील रक्ताभिसरण क्रियेत वाढ होते. याचा हृदयाला फायदा होतो. तसेच रक्तवाहीन्याच्या आतील त्वचा कोमल राहते. त्यामुळे रक्त साकळण्याच्या घटना कमी होतात. योगासनांमुळे मन शांत व एकाग्र झाल्याने रक्तदाब सामान्य राहतो.
पचन संस्थेच्या अवयवांवर पडणारा प्रभाव:
योगाभ्यास नियमितपणे केल्यास मुत्रोत्सर्जक मूत्रपिंड व मूत्र साठवणारी पिशवी यांचे आरोग्य चांगले राहते. मूत्र उत्सर्जन क्रिया चांगल्या प्रकारे होते व तिच्यात अडथळा येत नाही. उद्दियानबंध, नौलीक्रिया यांमुळे श्वसन व पचनक्रिया सुधारते व त्या माध्यमांतून शरीरातील मळ योग्य प्रमाणात बाहेर पडण्यास मदत होते. भुजंगासन, शलभासन, धनुरासन , योगमुद्रा , पश्चिमोत्तासन, हलासन , वज्रासन , अर्ध मत्स्येद्रासन इत्यादी आसनामुळे पोटाचे स्नायू मजबूत बनतात व मूत्रपिंड कार्यक्षम बनते.
स्नायुव्यवस्थेवर पडणारा प्रभाव:
उद्दियानबंध व नौलिक्रिया यांचा उदरपटलाच्या माध्यमातून पाठीचा कणा व त्याजवळील लिम्पेथेटिक कॉर्डसवर चांगला प्रभाव पडतो. शलभासन , अर्धशलभासन, व विपरीतकरणी या आसनांमुळे शरीराच्या खालील भागांकडे जाणाऱ्या शिरा कार्यरत राहतात. तसेच मयुरासन, सर्वांगासन, व विपरीतकरणी ही आसने शरीराच्या वरील भागांवरील अवयवांकडे जाणाऱ्या वाहिन्यांना कार्यरत ठेवतात. शीर्षासन व विपरीतकरणी ही आसने डोक्याला मोठ्या प्रमाणात रक्त पुरवतात.
नलिकारहित वा अंत:स्त्रावी ग्रंथीवर पडणारा प्रभाव:
शारीरिक स्वास्थासाठी रक्तप्रवाहात नेहमी विविध प्रकारच्या द्रव्यांचा स्त्राव मिसळण्याची प्रक्रिया होत असते. अश्या प्रकारचे द्रव्य निर्माण करणाऱ्या ग्रंथीना ' अंतस्त्रावी ग्रंथी ' म्हटले जाते. यात मस्तिष्क भागात ' पिटीट्युरी ' व पीनियल ' घश्याच्या भागांत तसेच पोटाच्या भागांत असलेल्या ग्रंथींचा समावेश असतो. योगासनांमुळे विविध अंत :स्त्रावी ग्रंथींना रक्ताद्वारे पोषण मिळते व त्यांच्या कार्यशक्तीत वाढ होते. अंत:स्त्रवांच्या अभावामुळे होणारे प्रत्येक दुखणे दूर होते. अशा प्रकारे नियमितपणे योगासने करण्यामुळे अंत:स्त्रावी ग्रंथींना अंतर्गत व्यायाम मिळतो. परिणामी, मानसिक ताणांची शक्यता कमी होते व माणसात सकारात्मक विचार सक्रीय होतात.
रक्तशुद्धीसाठी उपयुक्त:
नियमितपणे योगासने केल्याने रक्त शुद्ध होण्यास त्यांची खूप मदत होते.
मनावर होणारे परिणाम : योगाभ्यासामुळे मन शांत व स्थिर बनते. आपल्या मनात सतत विचार येत असतात. त्यातील काही विचार वाईट , नकारात्मक ही असतात. अश्या स्थितीत योगामुळे मन शांत होते. मन सकारात्मक पद्धतीने विचार करू लागते. मनातील सर्व आळस दूर होतो. मन उल्हासित होते. बळकट होते. तसेच मनाची आंतरिक शक्ती ही वाढीस लागते. आणि जर मन स्वस्थ व बळकट असेल तर आपोआप शरीर सुधा निरोगी होते. कारण मनातील वाईट व नकारात्मक विचारांचा कळत नकळत आपल्या शरीरावर देखील वाईट परिणाम होत असतो.
